شب چله

  شب چله یا یلدای ایرانی ، همزمان با شامگاه ۳۰ آذر و انقلاب خورشیدی، جشن بزرگی است که از گذشته های دور؛ در سرزمین پهناور ایران گرامی داشته شده و بازگو کنندۀ کهن ترین باور ایرانیان، یعنی نبرد نور و تاریکی و پیروزی نور است . ما میلاد نور را که در گسترده ترین و نیرومندترین چیرگی شب و تاریکی زاده می شود ، جشن می گیریم . تاریکی شب یلدا، یادآور تاریخ مردمان ما است که شب طولانی با رنج و تاریکی دست و پنجه نرم کرده اند و هرگز باور نکرده اند که این رنج، از ما نیرومندتر و این تاریکی پایدار و ابدی است . یلدا یا شب چله، یادآور ایمان ماست بر این وعدۀ خداوند که سرانجام اهریمن با تولد نور نابود خواهد شد .

در ایران باستان، مردمانی که با دامپروری و کشاورزی زندگی خود را می‌گذراندند، با دوگانگی‌ها و دشواری‌های زیست‌بوم روبرو بودند. سپیدی و سیاهی، خوبی و بدی، روشنی و تیرگی، دوستی و دشمنی، گذشت و کینه و… برخی از این دوگانگی‌ها بودند. در باور آن‌‌ها، آنچه برای زندگی‌شان خوب بود، نشانۀ‌ خدای خوب و آنچه برای زندگیشان زیان‌آور بود، نشانۀ‌ خدای بد شمرده می‌شد . از این رو آن‌ها روز و روشنایی که در آن بالندگی و کوشش بود، دوست داشتند و با فرارسیدن شب؛ آتش می‌افروختند تا از روشنایی پاسداری کنند. در درازترین شب سال، به انگیزۀ اینکه از فردا دوباره روشنایی و روز درازتر خواهد شد، شادی می‌کردند و به پیشواز چلۀ بزرگ می رفتند. چلۀ بزرگ، از فردای یلدا آغاز شده و تا جشن سده (۱۰ بهمن) دنباله دارد.

یلدا؛ از دو بخش «یَل » و « دا » ساخته شده است. در زبان لری که از بازمانده های زبان هخامنشیان است، « یل » را به معنای بزرگ دانند و به مادر « دا » گویند . این واژۀ خوش‌آوا که امروزه در ادبسار(ادبیات) ایران ؛ با موی سیاه و بلند دختران همانندی می‌کند، نماد چشم‌ به‌راهی و بردباری برای پایان یافتن شب و فرا رسیدن خورشید، امید و روشنایی است . واژۀ یلدا، به چم (معنی) زایش(میلاد) و زادروز(تولد) است. از این دید ، میلاد و یلدا هم‌ریشه هستند . ابوریحان بیرونی، شب چله را جشن ۹۰روزه(۹۰ روز مانده به بهار و نوروز) نام گذاشته است. هخامنشیان اعتقاد داشتند که شب اول زمستان ، دانه های گیاهان در زیر خاک جوانه می زنند و شروع به روییدن می کنند و به همین سبب، اولین ماه زمستان را دی می گویند . پس یلدا به معنی رویش و زایش است .

در ایران باستان، فردای شب یلدا ، روز برابری بود و همه از جمله پادشاه، لباس ساده اى می پوشیدند تا یکسان باشند . کسی حق دستور دادن به دیگری را نداشت و کارها به دلخواه انجام می گرفت . بنابر یک سنت دیرینۀ آیین مهر، شاهان ایرانی در روز اول دی ماه ، تاج و تخت شاهی را بر زمین می گذاشتند ، با جامه ای سپید به صحرا می رفتند و بر فرشی سپید                 می نشستند. دربان ها و نگهبانان کاخ شاهی و همۀ خدمت کاران؛ آزاد شده و به کارهایی که دوست داشتند می پرداختند . ایرانیان در این شب، باقی ماندۀ میوه هایی را که انبار کرده بودند؛ به همراه خشکبار و تنقلات می خوردند و دور هم گرد هیزم افروخته می نشستند . شب چله که با شادی و سرور همراه بود، تا سپیده‌دم دنباله داشت تا بتوان زایش شید (نور) را پس از تاریکی و شبی سرد نگریست.

شب چله در ایران امروز، با گرد هم آمدن و شب نشینی اعضاء خانواده و اقوام برگزار می شود . یکی از آیین‌های شب چله از دیرباز، داستان‌گویی دربارۀ‌ دلاوری‌های پهلوانان میهن و سربلندی‌های آنان بود . همچنین متل( نوعی شعرخوانی و داستان خوانی ) اجرا می شد و می شود ، به این گونه که خانواده ها در این شب گرد می آمدند و پیرترها برای همه داستان می گفتند. آیین شب چله، با خوردن آجیل ویژه، هندوانه، انار ، شیرینی و میوه های گوناگونی است که همه جنبۀ نمادی دارند و نشانۀ خجستگی(برکت)، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند . در این شب، میوه هایی خورده می شود که بیشتر دانه های زیادی دارند و سرخ رنگ هستند . انسان ها با نزدیکی جستن (توسل) به برکت خیزی و پردانه بودن آنها، خودشان را نیز برکت آور می کنند و نیروی باروی را در خویش افزایش می دهند . انار و هندوانه  با رنگ سرخشان ، نمایندگانی از خورشید در شب به شمار می روند. در این شب ، فال گرفتن از کتاب حافظ آئین (مرسوم) است. باشندگان (حاضران) با انتخاب و شکستن گردو، از روی پوکی و یا پُری آن، آینده گویی می کنند .

یلدا نیز همانند نوروز، از ایران تا غرب چین جشن گرفته می شود . جشن هایی چون یلدا ، در طی هزاره ها ما را در برابر تندبادهای تاریخ نگه داشته اند و همچنان توان تداوم پاسداری از بذرهای هویت ما را دارا هستند .

جشن یلدا که «خورروز » نیز نامیده می شود و نمادی از کهن الگوی زایش خورشید و نابودی تاریکی است، از ۴۰۰۰سال پیش از میلاد مسیح ،در شاخه های مختلف آریایی قابل مشاهده است . ایرانیان آن را به عنوان شب زایش مهر یا خورشید جشن می گرفته اند و به عنوان یک آئین باستانی؛ در دامنه های البرز تا دمیدن سپیده، چشم به راه برآمدن خورشید            می نشستند و پیروزی مهر و شکست اهریمن را جشن می گرفته اند . مردمان بسیاری از فلات ایران تا شبه قاره هند، یلدا را جشن می گیرند . حتی در بنگلادش این شب؛ شب نور نامیده می شود . مزدکیان و خرم دینان، آن را خرم روز نام نهادند .

شب یلدا، تقارن نسبی دارد با زادروز عیسی مسیح در ۲۵ دسامبر که توسط مسیحیان جشن گرفته می شود . این در حالی است که مطابق روایت انجیل، عیسی نه در زمستان بلکه در تابستان به دنیا آمده است . به دلیل گسترش میترائیسم در روم ، محبوبیت آئین خورشید روز و باور شکست تاریکی در این شب، به عنوان تولد پیامبر خدا گرامی داشته می شود . رومیها جشن شب یلدا را «دیوالیا» می نامیدند . در میان هندوها نیز به نام « دیپاوالی » شب چله گرامی داشته می شود . در آلمان نیز این جشن ، عنوان «یوله » دارد . در لیتوانی ، یلدا را با نام « زیماسوتکی» گرامی می دارند . آنها در این شب، غذاهایی می خورند که دارای خمیدگی و یادآور شکل خورشید هستند . گروهی از بومیان اسکاندیناوی نیز این جشن را «سامی» می خوانند و خود را فرزندان خورشید می دانند . در سوئد ، فنلاند و نروژ هم تولد خورشید را به نام « بی وه » جشن می گیرند . در مصر باستان، شب یلدا را به عنوان شب باز زائیده شدن خورشید جشن می گرفتند . در تمدن مایا در آمریکای مرکزی ، ۲۱ دسامبر را با عنوان نور و زمان مقدس می شمردند. در ژاپن نیز به افتخار الهۀ خورشید و زایش دوباره آن ، جشن برگزار می کنند . شب چلۀ شادی داشته باشید .

عالیه نقیب الذاکرین بافقی(مهرگان)