خود را نقد کنیم !

امام رضا (ع) می فرماید: “مَنْ لَمْ یَشْکُرِ الْمُنْعِمَ مِنَ الْمَخْلُوقِینَ لَمْ یَشْکُرِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ”.

                                                                                                                وسائل الشیعه ج ۱۶ ص ۳۱۵

مسلمانی از افتخاراتی است که تقریباً همه مدال افتخار آنرا بر سینه زده اند و به آن می نازند و جالب است بدانیم کم هستند آنانی که به آرمان اسلام عزیز قولاً و فعلاً پایبند هستند و هر از چند گاهی در آئینه سیره تابناک نبی مکرم اسلام (ص) خود را محک می زنند تا ملاحظه نمایند که تا چه حد با آن یگانه دوران که خدایش فرمود : ” و لکم فی رسول الله اسوه حسنه ” سنخیت دارند ، اصلاً دیده اید کسی را که  قبل از سایرین  برای میزان زاد و توشه خود از حسناتی که دیگران را برای نداشتنش عیب میکند بمصداق کلام مولی الموحدین امیر المؤمنین (ع) که فرمود : ” عِبَادَ اَللَّهِ زِنُوا أَنْفُسَکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُوزَنُوا وَ حَاسِبُوهَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تُحَاسَبُوا ” خود را نقد کند ؟! در واقع همه وقتی زبان به عیبجوئی دیگران باز می کنند و اجازه میدهند که نفس سرکش اماره بر آنان سوار شود و آنان را تا مرز هلاکت براند ، در آن هنگامه فعل سوء خود را محق و معصوم می پندارد و بخیال خود همه عالم به اینان مدیون هستند و تنها این جماعت هستند که در این عالم خاکی حقی تضییع شده دارند که باید باز ستانند !!! . نبی مکرم اسلام (ص) در گفتاری الهی میفرمایند : ” تعجب میکنم از آنانی که بیخ کنده درخت را در چشم خود نمی بینند اما خسی را در چشم سایرین می بینند !” ئینه آئینه براستی چرا انسانها به راحتی بدون هیچ پروائی از عملکرد یکدیگر انتقاد می کنند ؟  سرزنش، ملامت و عیبجوئی از عادت هایی است که هریک از ما به نحوی با آن مواجه می شویم. قیافه حق به جانب می گیریم و با مشاهده اشتباهات فورا شروع به ارایه گزارش بدبختی و فلاکت خود می کنیم ، از سوی دیگر قرآن کریم در سوره مبارکه حجرات در آیه یازدهم می فرماید ” ‏ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا یَسْخَرْ قَومٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ یَکُونُوا خَیْرًا مِنْهُمْ وَلا نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَى أَنْ یَکُنَّ خَیْرًا مِنْهُنَّ وَلا تَلْمِزُوا أَنْفُسَکُمْ وَلا تَنَابَزُوا بِالألْقَابِ بِئْسَ الاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الإیمَانِ وَمَنْ لَمْ یَتُبْ فَأُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ ” در این آیه شریفه ابتداء خدای بزرگ به مؤمنان توصیه می فرماید که مبادا یکدیگر را مسخره کنند. بعد بر اساس یک تحلیل روانشناختی دست روی ریشه روانی و علت اصلی این کار ناپسند گذاشته می‌فرماید: چه بسا کسانی را که بد می‌پندارید و نقصها و کمبودهایی در آنان سراغ دارید و بدین جهت آنان را مسخره می‌کنید، از خود شما بهتر و نزد خدا عزیزتر از شما باشند.  نکته اخلاقی حائز توجه و بسیار مهمی که در این آیه شریفه تذکر داده شده است که هم جنبه اجتماعی و هم فردی دارد اینست که احدی نباید خود را محق بداند که دیگری را پست‌تر از خود ارزیابی نماید زیرا چنین تفکری برای انسان مؤمن و روح ایمانی و تربیت اسلامی و الهی وی بسیار زیانبار خواهد بود.

البته نباید فراموش هم کرد که چنانچه قصد و منظور انتقاد، ارشاد و هدایت باشد ، و فاعل این خیر قبل از سایرین به تأدیب خود پرداخته باشد می تواند سازنده و موثر واقع گردد . در اینجا یک نکته طلائی را باید نیز در نظر گرفت و آن اینست که همان میزان و مقدار که انتقاد و ارشاد سایرین در روند تکامل آن ها می تواند مفید و موثر باشد و مانع اشتباهات آنان گردد ، ترغیب به امور صالحه و تشویق و تمجید از کارهای درست و صحیح و اعلان و آشکار کردن عملکرد و رفتارهای پسندیده دیگران هم می تواند باعث تداوم و تقویت و تکامل عادات و رفتارهای مناسب در جامعه و حرکت به سوی رشد و تعالی گردد.

درواقع ما با انتقاد از اعمال اشتباه دیگران موقعیت آن عمل را در نزد فاعلش تضعیف می کنیم که در مدت زمان و با تداوم تذکرات می توان به کلی آن اعمال را از رفتار فرد محو نمود. حال در نقطه مقابل اگر ما از توانمندی ها و اعمال و رفتار درست دیگران تعریف و تمجید کنیم یا تشکر نماییم، علاوه بر این که احساس موفقیت و پیروزی را در فرد دوچندان کرده ایم باعث می شویم، او از اینکه اعمالش در نظر دیگران ارزشمند و موثر بوده است خرسند شود و با روحیه مظاعف نسبت به تداوم و تکامل رفتار یا اعمالش گام بردارد.

سپاسگزاری و قدرشناسی از تلاش ها ، عملکرد خوب و حسن تعامل دیگران باعث می شود تا آن شخص به ارزش کار خوب خود پی ببرد و یقین کند  که جامعه هدف هم قدر و ارزش کار او را می دانند. آن وقت باور یا نگرانی های او در رابطه با دیده نشدن یا این که کسی قدر زحمات او را نمی داند از بین می رود و به جای آن امیدواری، انگیزه و میل به انجام هرچه بهتر کارها در او  زنده می شود.

انسان اگر اقدام به انجام کاری بنماید و با توجه به عکس العمل دیگران متوجه شود که در نظر دیگران اهمیت چندانی نداشته است، واضح و مبرهن است که اندک اندک انگیزه و میل خود را جهت انجام آن کار از دست می دهد و در نتیجه ما شاهد مولودی بد یمن بنام ” حس برده داری ” خواهیم بود چرا که شخص عامل اینگونه تلقی مینماید که اگر کسی برای من و زحمات من ارزش قایل نیست و تنها می خواهند به جای یک برده از من بهره ببرد ، لذت زندگی در کنار همسر و فرزند را از من بگیرد تا خودشان در رفاه باشند ، به چه امیدی خدمت صادقانه داشته باشم و وقت و زندگی خود را مصروف انجام کار کنم که فرجامش بدگوئی و بدبینی و تخریب شخصیت من توسط دیگران باشد !

گاهی بعضی فکر می کنند که فلان کس وظیفه دارد کارش را بنحو احسن انجام دهد و لذا چرا ما باید او و کارش را تحسین نماییم و اینکه ممکن است وی با تعریف و تمجید ما دچار توهم و در نتیجه در دام غرور و تکبر بیفتد اما بر اساس قانون بقا که می گوید :  “هرچیزی برای بقا نیاز به انرژی دارد” باید بدانیم که آنچه که باعث تقویت انرژی کار و تلاش می شود و در نتیجه منافع حاصل از این تلاش به خود ما یعنی جامعه هدف نیز می رسد ، قدرشناسی و سپاسگزاری از کسی است که هر چند ناچیز متحمل زحمتی می شود تا ما و دیگران بهتر و راحت تر و در شرایط بهتر زندگی کنیم و در واقع این سنت حسنه ای است که خالق ما در قرآن کریم و در آیات نورانی اش از یک سو و ائمه معصومین (ع) در سیره و سنت تابناک خود از سوی دیگر ما را به انجام آن ترغیب نموده و در سوی دیگر ما را هشدار داده اند که مبادا از دیگران عیبجوئی و بد گوئی و تمسخر کنیم وانگهی تشکر و قدردانی در مقابل زحمات دیگران با حسب دستورات دینی یک وظیفه است که با انجام آن انسان میزان آشنائی و آگاهی خود نسبت به وظایف اجتماعی و فرهنگی و تعهدات خود در قبال دیگران را محک می زند لذا پایان این وجیزه را بمصداق کلام نور ” ختامه مسک ” مزین می کنم به کلام گهر بار حضرت ثامن الحجج آقا و مولایمان علی ابن موسی الرضا المرتضی (علیه آلاف التحیه والثناء) که می فرمایند : ” مَنْ لَمْ یَشْکُرِ الْمُنْعِمَ مِنَ الْمَخْلُوقِینَ لَمْ یَشْکُرِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ ” آنکس که از زحمت دیگران تشکر و قدردانی ننماید ، خدای متعال را سپاس نگفته است . امید که آحاد جامعه اسلامی با درک جوهره دین از همه لغزشها و کمینگاه های شیاطین مصون و محفوظ باشند ، ان شاء الله .

 حبیب حسن زاده بافقی