ناگفته های از شعر و زندگی شرفالدین علی بافقی بر اساس نسخهای نویافته (۱)
چکیده:
شرفالدین علی بافقی (وفات ۹۷۷ق) از مهمترین شعرای قرن دهم هجری است که بیشتر تذکرهها از او یاد کرده، او را استاد وحشی بافقی معرفی میکنند. وحشی نیز در ترکیببندی در سوگ وی به ستایش از استاد خویش پرداخته است.
متأسفانه در هیچیک از فهرستهای نسخ خطی ایران اشارهای به دیوان شرفالدین نشده است. در فهرستهای نسخ خطی و شرح حالهای معاصر درباب وی هم به نام و نشانی از دیوان شرفالدین اشارهای نشده.
درواقع نسخۀ منحصر به فردی که سالها از چشم پژوهشگران دور بوده، همین نسخه حاضر است که در یکی از کتابخانههای خصوصی اصفهان دستیاب شد و از مسیر آن میتوان به یافتههای تازهای درباب شرفالدین علی بافقی و روزگار ادبی عهد شاهطهماسب دست یافت.
نسخۀ مذکور مخدوش نیست و در ۱۴۱ برگ به تاریخ ۱۰۱۸ هـ.ق. تحریر شده؛ بنابراین نوع این پژوهش را میتوان براساس هدف بنیادی محسوب کرد.
در این مقاله کوشش شده که پس از بررسی و بیان برخی نکات مغفول شعر و زندگی شرفالدین علی دستنویس موجود از دیوان شرفالدین بافقی معرفی گردد، ویژگیهای آن تبیین شود.
کلید واژه: نسخه خطی، دیوان شعر، شرفالدین علی بافقی، قرن دهم
ویژگیهای ظاهری نسخه:
دیوان شرفالدین علی یزدی در کتابخانه شخصی دکتر بابایی در اصفهان نگهداری میشود. این دیوان به قلم نستعلیق خفی مشکی در ۱۴۱ برگ به ابعاد ۱۲۰× ۲۲۵ میلیمتر تحریر شده، هر صفحه ۱۴ سطر در دو ستون دارد.
آغاز نسخه: «السلام ای آستانت قبلۀ دنیا و دین» و انجامۀ آن با جملۀ «فرغ من تسوید هذه النسخه الشریفه فی یوم الجمعه سلخ شهر صفر ختم بالخیر و الظفر سنه ثمان عشر و الف حرره العبد معجزی غفر ذنوبه و ستر عیوبه تم» است.
بنابراین تاریخ کتابت دیوان در ۱۰۱۸ ق حدود چهل سال بعد از وفات شاعر است.
یک سرلوح تاجدار مذهب در ابتدای نسخه نقش شده که نقوش ختایی و گیاهی به رنگ طلایی، آبی، صورتی، شنگرف و سفید بر زمینۀ طلا، لاجورد و مشکی ترسیم شده.
در کتیبۀ سرلوح نیز عبارت «دیوان مولانا شرفالدین علی» بر ترنجی با زمینۀ طلایی به رنگ سفیدابی تحریر شده. سرلوح دستنویس نسبتاً بزرگ است و بیش از یکسوم صفحه را پوشانده؛ البته این شیوه از سرلوحههای مذهّب بزرگ و پرکار را متعلق به اواخر دورۀ صفوی میدانند (صفری آققلعه، ۱۳۹۱: ۳۱۶). دو برگ ابتدایی نسخه دارای طلااندازی بین سطور است. کاغذ نسخه مختلف الالوان، گاه به رنگ استخوانی و گاه سبز، است.
صفحات دارای جدولکشی و کمندآرایی شنگرف، طلا و لاجورد است. در انجامه تاریخ ۱۰۱۸ ق. و رقم کاتب، معجزی یزدی، در قابی ذوزنقهای شکل تحریر شده. در برگ پایانی نسخه، مهر چهارگوش به سجع «لا اله الا الله الملک الحق المبین عبده شرفالدین» احتمالاً متعلق به شاعر و دلیل دیگری بر اصالت نسخه است.
در برگهای میانی (برگ ۲۰ر) هم یک مهر موجود است که در آن نام میرعلی دیده میشود. نسخه دارای جلد ضربی ساده، با نقش ترنج و در قطع وزیری کوچک است.
در پاره ای از موارد اشعار را عبارات «وله نور مرقده» و یا «و له رحمه الله» که به رنگ قرمز نگاشته شده جدا کرده است.
همچنین رباعیات با عبارت «وله» به رنگ قرمز جدا شده اند. به طور کل نسخه کم غلط است و در رسم الخط نسخه از کاف بجای گاف و از همزه بجای “ای” استفاده شده.
آشکار است که نسخه بازخوانی هم شده است؛ زیرا در پارهای موارد واژۀ مصحف اصلاح شده و بدون اینکه بر واژۀ نادرست خط بطلان کشیده شده باشد، صورت صحیح واژه با دستخطی دیگر در مجاورت واژه نوشته شده (برگ ۱۶ر) و یا اگر واژه یا حرفی زاید نوشته شده باشد با خطچین مشخص شده (برگ۱۸ر) و (برگ۴۱پ) گاه نیز در حاشیه به قلم نستعلیق سیاه ابیاتی نوشته شده که با قلم متن متفاوت است.
بازخوانی اثر آنچنان با دقت صورت گرفته است که گاه اگر تنها یک حرف از واژه افتاده است، آن حرف بر بالای واژه ضبط شده(برگ۴۷ر) از این رو میتوان گفت که نسخه از حیث بیغلط بودن منقح و پیراسته است.
احتمالاً نگارش نسخه پس از مرگ شاعر به اتمام رسیده زیرا در کادرهایی که برای عنوان قصاید در نظر گرفته شده عباراتی نظیر «و له نوّر قبره» ویا «و له رحمه الله»… به رنگ قرمز نگاشته شده، همچنانکه رباعیات با عبارت قرمزرنگ «و له» از هم جدا شده. حسن تخلص قصاید هم در کادرهای مجزا نوشته شده است که شاید برای مشخص شدن نام ممدوح، یعنی شاهطهماسب، بوده باشد (برگ۵۱ر).
معرفی کاتب نسخه:
محمد بن شمس الدین معجزی یزدی، کاتب نسخه حاضر، شاعر و خوشنویس بوده است. (بیانی، ۱۳۶۳: ۹۱۳) او از معاصران تقی اوحدی بوده (واله داغستانی، ج۴، ۲۱۳۶) که با یکدیگر مراوداتی داشتهاند؛ اوحدی می نویسید «او را بسیار دیده ام» (ج۶، ۴۱۳۲) اوحدی (همان) و واله(۲۱۳۶) ابیاتی از او نقل کرده اند.
کتابت سه نسخه نیز از او دستیاب شده شده است. یکی دیوان خاقانی از او به تاریخ ۱۰۰۹ هـ.ق. که آن را جهت استفاده شخصی کتابت کرده بوده است و به شماره ۲۶۵ در کتابخانه کاخ گلستان (سلطنتی سابق) نگهداری می شود، دیگر استنساخ دیوان مؤمن یزدی در ۱۰۲۳ق موجود در کتابخانه کاخ گلستان به شماره ۴۸۴ که در فهرست فنخا به تبعیت از فهرست کتابخانه سلطنتی به اشتباه دیوان مؤمن استرابادی شناسانده شده است (رک. درایتی ، ۱۳۹۰: ج۱۵ :۹۰۸ و مومن یزدی، ۱۳۹۴ : مقدمه ص۴۸) و سه دیگر دیباچه و مثنوى تحفه العراقین به تاریخ ۱۰۰۹ ق محفوظ در کتابخانه کاخ گلستان به شماره ۱ / ۲۶۵٫ ظاهر آن است که رونویسی از مثنوی تحفه العراقین را در ادامۀ استنساخ دیوان خاقانی و برای استفادۀ شخصی صورت داده است.
ادامه دارد…
زهرا آقابابایی خوزانی
استادیار گروه ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور، تهران، ایران